Osmanlı Devleti Duraklamanın Nedenleri

Duraklama Dönemi’ndeki padişahlar şunlardır:

III. Mehmet (1595- 1603)
I. Ahmet (1603 – 1617)
I. Mustafa (1617 – 1618)
II. Osman (1618 – 1622)
I. Mustafa (1622 – 1623)
IV. Murat (1623- 1640)
Sultan ibrahim (1640- 1648)
IV. Mehmet (1648 – 1687)
II. Süleyman (1687- 1691)
II. Ahmet (1691 – 1695)
II. Mustafa (1695 – 1703)

Osmanlı Devleti’nin Genel Durumu

XVI. yüzyılda dönemin en geniş sınırlarına ulaşmış olan Osmanlı imparatorluğu, bu yüzyılın sonlarından itibaren eski gücünü kaybetmeye başladı.

Avrupa’da Rönesans ve Reform hareketlerinin yapıldığı bu dönemde Osmanlı Devleti’nin kurumlarında bozulmalar başladı.

Avrupa’da gelişmenin önündeki engeller kaldırılırken, Osmanlı Devleti’nde güçlü bir devlet olmanın verdiği rahatlıkla, Avrupa’daki gelişmeler gerektiği şekilde değerlendirilemedi ve Osmanlı Devleti eski geleneklerine bağlı kaldı. Bu durum Osmanlı Devleti’nin zamanla bir çok alanda Avrupa’nın gerisinde kalmasına neden olmuştur. Osmanlı Devleti’nde görülen bu bozulmaların başladığı XVII. yüzyıla ‘Duraklama Dönemi’ denilmektedir.

Osmanlı imparatorluğu’nun duraklamasında hem devletin iç işleriyle ilgili yapılanma, hem de dünyada meydana gelen dış gelişmeler etkili olmuştur.

DURAKLAMANIN NEDENLERİ

Duraklamanın İç Nedenleri

Merkezi Yönetimin Bozulması

1. Sancağa Çıkma Uygulamasının Sona Ermesi

• XVI. yüzyıla kadar şehzadeler sancaklarda valilik yaparak tecrübe sahibi olmaktaydılar. Fakat I. Ahmet döneminden itibaren şehzadelerin sancağa çıkma uygulamasına son verilmesi nedeniyle XVII. yüzyıldan itibaren tahta geçen padişahlar tecrübe birikiminden yoksun kalmışlardır. Bu durum, padişahların zamanla devlet işlerinden uzaklaşmalarına ve devlet adamlarının devlet işleyişinde daha etkin olmalarına neden olmuştur. Padişahların devlet işlerinden uzak kalmaları, otorite boşluğuna neden olmuştur.

2. Padişahların seferlere katılmaması

• XVII. yüzyıldan itibaren tahta çıkan padişahların ordu yönetimi konusunda da yetersiz kalmaları, ordunun başında seferlere çıkmamalarına neden olmuştur. Fakat bu durum, padişahların orduyla birlikte seferlere katılmasına alışmış olan Osmanlı ordusunu olumsuz etkilemiş, ordunun padişaha olan güveni sarsılmıştır.

3. Küçük yaştaki çocukların padişah olması ve devlet adamları ve saray kadınlarının yönetimde etkin olması

• XVII. yüzyılda tahta geçme konusunda ‘Ekber ve Erşed’ sistemi uygulanmaktaydı. Fakat bu dönemde çok sık padişah değişikliği olması küçük yaşta şehzadelerin padişah olmasına neden olmuştur. Küçük yaşta tahta çıkan padişahların tecrübesizliğinden yararlanan bazı saray kadınları ve saray görevlileri padişah üzerindeki etkilerini kullanarak devlet yönetiminde etkili olmaya başlamışlardır. Devlet yönetimi konusunda eğitim almamış olan bu kişiler, Osmanlı yönetim kurumlarında bir çok sorunun oluşmasına ve yanlış kararlar alınmasına neden oldukları için merkezi otoritenin bozulmasında etkili olmuşlardır.

4. Rüşvet ve iltimas

• Bu dönemde otorite boşluğunun da etkisiyle bazı önemli görevlere rüşvet veya adam kayırma yoluyla yeterli birikimi olmayan kişilerin atanması da yönetimde aksamalara neden olmuştur.

Bütün bu nedenler, halkın ve yöneticilerin padişaha olan güveninin sarsılmasına ve yöneticilerin sık sık değişmesine neden olmuştur. Bu durum, işlerde sürekliliğin sağlanmasını engellemiş ve iç isyanların çıkmasına neden olmuştur.

Ekonominin Bozulması

1. Tımar Sisteminin Bozulması ve köylünün toprağını terk etmesi

• Bu dönemde Anadolu’da çiftçilerin topraklarını terketmesi nedeniyle vergi gelirlerinde görülen azalma ve çok sık padişah değiştirilmesi nedeniyle gelenekleşmiş olan cülus vergisinin çok sık dağıtılması da XVII. yüzyılda ekonominin bozulmasındaki temel etkenlerden olmuştur.

2. Savaşların uzun sürmesi veya kaybedilmesi

• XVII. yüzyılda batıda Avusturya ve doğuda  İran’la yapılan savaşların uzun sürmesi nedeniyle savaş giderleri artmıştır.

3. Saray masraflarının artması

•  Padişahların saray üzerindeki etkilerinin azalmasının sonucunda saray harcamalarının artması da ekonominin bozulmasında etkili olmuştur.

4. Avrupa kıtasına getirilen altın ve gümüşün Osmanlı ekonomisini olumsuz etkilemesi

• Yeni keşfedilen sömürge topraklarından Avrupa’ya bol miktarda altın ve gümüşün gelmesi Avrupa’da alım gücünü artırmıştı. Bu madenlerin, Avrupalıların Osmanlı Devleti ile olan alışverişlerinde bol miktarda kullanılması Osmanlı ülkesinde karşılıksız para miktarının artmasına ve ilk defa pahalılık ve enflasyonun görülmesine neden olmuştur.

Askeri Düzenin Bozulması

1. Yeniçeri Ocağına usülsüz asker alınması

• Kapıkulu ocaklarındaki asker sayısının olması gerekenden daha fazla artırılması ve devşirme nizamnamesinin gözardı edilerek uygun olmayan yollardan asker alınması, bu ocaklardaki askeri disiplini bozmuştur. Bunun sonucunda devletin kuruluşundan beri Yeniçeri Ocağı’nda var olan ‘ocak devlet içindir’ anlayışı zamanla ‘devlet ocak içindir.’ şeklindeki anlayışa dönüşmüştür.

• Askerliğin para kazanılacak bir gelir kapısı haline gelmesi nedeniyle, askerlikle ilgisi olmayan bir çok kişinin Kapıkulu Ordusu’na girmesi orduda disiplinin bozulmasına neden olmuştur.

• Kapıkulu askerlerinin, geçim sıkıntısı çektiklerini ileri sürerek askerlik dışında işlerle uğraşmaları askerlik konusundaki eğitimlerinin eksik kalmasına neden olmuştur.

2. Yapılan ıslahatların bazı devlet adamlarını rahatsız etmesi

• Bazı devşirme kökenli devlet adamları, kendi çıkarları için devşirmelerden oluşan Yeniçeri Ocağı’nı kışkırtarak orduda disiplin anlayışını zayıflatmışlardır.

3. Tımar sisteminin bozulması

• Anadolu ve Rumeli eyaletlerinde uygulanmakta olan Tımar sisteminin bozulması sonucunda tımarlı sipahi sayısının azalması ve olanların da eğitimsiz hale gelmesi askeri gücü olumsuz etkilemiştir.
• Tımar sisteminin bozulması sonucunda bazı tımar topraklarının iltizam toprağına dönüştürülmesi nedeniyle bu topraklarda asker yetiştirilmemesi ve tımar topraklarındaki iç güvenliği sarsmıştır.
• Celali isyanları nedeniyle ordunun bir kısmının sürekli olarak Anadolu’daki isyanları bastırmak için uğraşması, cephelerdeki ordunun askeri gücünün azalmasında etkili olmuştur.

4. Teknolojik bakımdan geri kalınması

• Avrupa’da ordu düzeni ve silah teknolojisi konusunda meydana gelen gelişmelerin takip edilmemesi Osmanlı ordusunun teknik donanım olarak çağın gerisinde kalmasına neden olmuştur.

5. Denizcilikle ilgisi olmayan kişilerin donanmaya alınması

• Tecrübeli denizcilerin yetişmemesi nedeniyle denizcilikle ilgisi olmayan kişilerin donanmanın başına getirilmesi denizlerdeki üstünlüğün sona ermesinde etkili olmuştur.

Sosyal Alandaki Bozulmalar

1. Tımar sisteminin bozulması

• Tımar sisteminin bozulması nedeniyle dirlik topraklarında can ve mal güvenliğinin sağlanamaması sonucunda halkın devlete olan güveni sarsılmış ve celali isyanları çıkmıştır.

2. Köyden kente yapılan göçlerin şehirlerde sorunlara neden olması 

• Anadolu’da çıkan celali isyanlarının bastırılamaması nedeniyle halk, topraklarını terkederek büyük şehirlere göç etmeye başlamıştır. Bunun sonucunda bazı şehirlerin nüfusları hızla artmış, şehirlerde işsizlik sorunlarının ortaya çıkmasına neden olmuştur.

Eğitim Sisteminin Bozulması

 1. Pozitif bilimlerin müfredattan çıkarılması

• Osmanlı Devleti’nde yüksek öğretim kurumu olarak faaliyet yürüten medreselerin pozitif bilimlerden yavaş yavaş uzaklaşarak dini ağırlıklı bir eğitim kurumuna dönüşmesi, çağın gerisinde kalmalarına neden olmuştur.

2. Beşik Ulemalığı sisteminin getirilmesi

• Kişisel çıkarlarını her şeyin üstünde tutan bazı eğitim yöneticilerinin kendi tanıdıklarını medreselerde eğitimci olarak görevlendirmeleri ve bu kişilere ilmi rütbeler verilmesi eğitimin yozlaşmasına neden olmuştur. Bazen çok küçük yaştaki çocukların üniversite kademelerinde görevlendirilmesi, ‘beşik uleması’ tabirinin ortaya çıkmasınla neden olmuştur.

Duraklamanın Dış Nedenleri

Ticaret yollarının değişmesi

• XVII. yüzyılda Avrupa’da meydana gelen Coğrafi Keşifler sonucunda yeni ticaret yollarının bulunması Osmanlı Devleti’nin gümrük gelirlerinin azalmasına neden olmuştur.

Kapitülasyonlar

• Giderek Avrupalı devletlerin lehine gelişme gösteren kapitülasyonların kaldırılamaması Osmanlı ekonomisini dışa bağımlı hale getirmeye başlamıştır.

Doğal sınırlara ulaşılması

• XVII. yüzyılda Osmanlı İmparatorluğu doğal sınırlarına ulaşmıştır. Böylece sınırlarını çöllere, okyanuslara ve güçlü devletlere dayandıran Osmanlı Devleti, duraklama sürecine girmiştir.

Haçlı düşüncesinin yeniden oluşması

• II. Kosova Savaşı ile sona ermiş olan Haçlı düşüncesi XVII. yüzyıl sonunda tekrar gündeme gelmiştir. Avrupalıların Haçlı anlayışıyla Osmanlı imparatorluğu’na karşı ittifaklar kurarak savaşmaları Osmanlı sınırlarının genişlemesinin durmasına ve toprak kayıplarına neden olmuştur.
• Avrupalı devletlerin güçlü ordular kurarak Osmanlı Devleti’nden toprak kazanmak için savaşmaları da Osmanlı Devleti için yeni dış sorunlara neden olmuştur.